Początki i tło społeczne
Rzeszów, będący jedynym znaczącym ośrodkiem akademickim w południowo-wschodniej Polsce, wyróżniał się stosunkowo małym zaangażowaniem
w działalność opozycyjną przed 1980 rokiem. Kluczową rolę w integracji środowiska studenckiego odegrały duszpasterstwa akademickie, które umożliwiały studentom budowanie więzi, wymianę poglądów oraz kształtowanie świadomości społecznej. To właśnie te grupy były zalążkiem działalności wielu późniejszych członków NZS.

Tworzenie struktur NZS
Inspiracją dla studentów Rzeszowa były wydarzenia sierpnia 1980 roku, strajki robotnicze oraz formowanie się pierwszych struktur NZS w Gdańsku i Warszawie. Pierwszy rzeszowski Komitet Założycielski NZS powstał na Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) 10 października 1980 roku, a wkrótce podobne inicjatywy podjęto na Politechnice Rzeszowskiej oraz w Zamiejscowym Wydziale Akademii Rolniczej.

Cele i działalność NZS
Członkowie NZS w Rzeszowie sformułowali postulaty, które obejmowały zarówno ogólnopolskie żądania, jak autonomię uczelni, zniesienie cenzury czy jawność życia publicznego, jak i lokalne kwestie, takie jak organizacja Juwenaliów czy zmiany w programach nauczania. W pracy organizacyjnej kluczową rolę odgrywali liderzy, tacy jak Radosław Wyrzykowski, Marek Wójcik czy Paweł Kufel, którzy z sukcesem integrowali studentów wokół wspólnych celów.

Wyzwania i różnice w skali zaangażowania
Mimo wysiłków działaczy, zaangażowanie studentów w Rzeszowie było zauważalnie niższe niż w innych ośrodkach akademickich. Jednak stopniowo NZS umacniał swoją pozycję, stając się alternatywą dla dotychczas monopolistycznego Socjalistycznego Związku Studentów Polskich (SZSP). Władze uczelni, choć niechętnie, zaczęły uznawać organizację, co umożliwiło jej działaczom skuteczniejsze reprezentowanie interesów studentów.

Batalia o rejestrację NZS i protesty studenckie w 1981 roku
Na początku 1981 roku polscy studenci zmierzyli się z trudnościami formalnej rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS). Problemy te doprowadziły do ogólnopolskich protestów, w które zaangażowały się również uczelnie w Rzeszowie.

Strajk w Wyższej Szkole Pedagogicznej
Protest w Rzeszowie rozpoczął się 17 lutego 1981 r. w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP). Komitet Strajkowy wydał oświadczenie wzywające studentów do przyłączenia się do protestu i poparcia postulatów. Zorganizowano okupację budynku Wydziału Matematyczno-Fizycznego przy ul. Rejtana oraz wydano legitymacje strajkowe. Przedstawiciele NZS WSP, m.in. Maria Giera i Zenon Fajger, udali się do Łodzi, by uzyskać informacje na temat możliwości zakończenia strajku.

Podczas wiecu 17 lutego rektor WSP, prof. Józef Lipiec, wyraził poparcie dla postulatów studentów, jednak sprzeciwił się przerywaniu zajęć dydaktycznych. Ostatecznie Rada Uczelniana SZSP, pod przewodnictwem Andrzeja Florka, przystąpiła do protestu, a wsparcie dla studentów wyrazili również przedstawiciele uczelnianej „Solidarności”, prof. Roman Wyrzykowski i doc. dr Stanisław Złonkiewicz.

Protest na Politechnice Rzeszowskiej
Na Politechnice Rzeszowskiej decyzja o przystąpieniu do protestu zapadła na zebraniu ogólnym. Studenci początkowo byli sceptyczni, ale ostatecznie, 17 lutego, rozpoczęli okupację budynku A przy ul. Wincentego Pola. Wybrano Komitet Strajkowy i ograniczono wstęp do budynków tylko dla niezbędnych pracowników. Protest poparła uczelniana „Solidarność” oraz inne organizacje. Dzięki relacji Macieja Burmana, wysłannika do Łodzi, studenci otrzymali najnowsze informacje
o negocjacjach.

Aktywność filii UMCS i Akademii Rolniczej
W filii UMCS decyzja o strajku zapadła 18 lutego po powrocie emisariuszy z Łodzi. Wybrano Komitet Strajkowy, na czele którego stanął Edward Lis, a porządku podczas strajku pilnowała specjalna gwardia. Akademia Rolnicza ogłosiła pogotowie strajkowe, a w przypadku niepodpisania porozumienia w Łodzi planowano strajk okupacyjny od 23 lutego.

Rejestracja NZS i „Porozumienia łódzkie”
17 lutego 1981 r. Sąd Najwyższy w Warszawie zarejestrował NZS, a dzień później podpisano „Porozumienia łódzkie”, gwarantujące niezależność uczelni wyższych
w sprawach naukowych, dydaktycznych i organizacyjnych. Po potwierdzeniu tych informacji rzeszowscy studenci zakończyli protesty.

Wsparcie dla strajku chłopskiego
Członkowie NZS od początku 1981 r. wspierali strajk chłopski w Rzeszowie, zajmując się obsługą techniczną, nagłośnieniem oraz drukiem ulotek. Komitet Założycielski NZS przy WSP wydał 5 stycznia oświadczenie popierające rolników w Ustrzykach Dolnych i Rzeszowie. 27 stycznia przewodniczący NSZZ „Solidarność”, Lech Wałęsa, odwiedził Rzeszów i spotkał się ze studentami PRz, co zmobilizowało środowisko studenckie.

Problemy z realizacją porozumień
Największe trudności z wdrożeniem porozumień mieli studenci WSP. 12 marca 1981 r. podczas posiedzenia senatu uczelni dyskutowano nad reprezentacją studentów w senacie. Zgodnie z porozumieniami studenci mieli stanowić 1/3 składu, jednak władze WSP przyznały jedynie 8 miejsc, co stanowiło 1/4. Dopiero 30 kwietnia podjęto decyzję o zwiększeniu liczby przedstawicieli studentów do 16, zgodnie z „Porozumieniami łódzkimi”.

Wybory rektorów w maju 1981 r.
W maju 1981 r. odbyły się wybory rektorów i prorektorów. Na WSP na drugą kadencję wybrano prof. Józefa Lipca, a nowo utworzone stanowisko prorektora ds. studenckich objął doc. dr Stanisław Złonkiewicz. Na Politechnice nowym rektorem został doc. dr hab. Bolesław Fleszar, popierany przez „Solidarność” i studentów. Na PRz przyjęto zasadę, że studenci reprezentują interesy całej społeczności studenckiej, a nie poszczególnych organizacji.

Te wydarzenia były kamieniem milowym w walce o niezależność ruchu studenckiego i wpłynęły na kształtowanie polskiego środowiska akademickiego.